Θεσπρωτία.
Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς οι Θεσπρωτοί είναι απόγονοι των Πελασγών ή του Δευκαλίωνα και της Πύρρας απ΄ τους οποίους γεννήθηκε ο Έλλην, ο γενάρχης των Ελλήνων. Από τη Θεσπρωτία (θέση πρώτων), οι Έλληνες μετοίκησαν στη Θεσσαλλία (θέση άλλη ή θέση άλλων, Θεσσαλών), στη Φθία και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Γράφει ο Σωτήρης Λ. Δημητρίου
Στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων η ιστορική αλήθεια καλύπτεται από τον μύθο, ωστόσο ίσως είναι αλήθεια ότι η Θεσπρωτία είναι η κοιτίδα του Ελληνισμού. Άλλωστε μία από τις σπουδαιότερες προϊστορικές πολιτείες της ήταν η Έλλα.
Η Θεσπρωτία στα αρχαία χρόνια επεκτεινόταν ως και την Εφύρα και τη Δωδώνη.
Η Δωδώνη των Θεσπρωτών
Στις αρχές του 4 π.Χ. αι. οι Μολοσσοί προσαρτούν τη Δωδώνη, την Κασσωπαία και γενικά ολόκληρη την ανατολική Θεσπρωτία, περιορίζοντας την εδαφική επικράτεια των Θεσπρωτών, οι οποίοι αν και επεκτάθηκαν στην Νότια Κεστρίνη, δεν είναι σε θέση να συναγωνιστούν τους Μολοσσούς και, πιθανότατα, υποχρεώνονται να προσχωρήσουν στο Κοινό των Μολοσσών ή στην Συμμαχία των Ηπειρωτικών που συστήνεται το 333/323 π.Χ. από τους Μολοσσούς και τους Θεσπρωτούς.
Στο νότο ήταν ο ποταμός Αχέροντας και τα Κασώπεια όρη. Κοντά στις εκβολές του Αχέροντα ήταν άλλη μια σπουδαία προϊστορική πόλη η Εφύρα, ιδρυμένη από τον Εφύρο απόγονο του Θεσπρωτού. Στον βασιλιά αυτής της πόλης τον Φείδωνα έρχεται ο Οδυσσέας να αγοράσει δηλητήριο για να το βάλει στα βέλη του. Σ΄ αυτή την περιοχή βρίσκεται το περίφημο Νεκρομαντείο, ( ανακαλύφθηκε από τους Σ. Δάκαρη και Σ. Μουσελίμη το 1958) όπου οι ζωντανοί έρχονταν σε επαφή με τις ψυχές των νεκρών. Εκεί βρισκόταν και το βασίλειο του Άδη που είχε τις πόλεις του στην Αχερουσία λίμνη. Η λίμνη αυτή μάζευε τα νερά του Αχέροντα , του Κωκυτού (ποταμός της Παραμυθιάς) και της Στύγγας (πηγής στο βουνό Ερημίτη απ΄ όπου έπιναν νερό οι αθάνατοι θεοί).
Νεκυομαντείο ή Νεκρομαντείο.
Στην αρχαιότητα το ιερό υπαγόταν στη Θεσπρωτία, όπου κατοικούσαν οι Θεσπρωτοί, ένα από τα πρώτα ελληνικά φύλα της Ηπείρου, γύρω στο 2000 π.Χ. Από το 1958 έως το 1964 και από το 1975 έως το 1977, ο καθηγητής Σ. Δάκαρης, πάντα υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, βεβαίωσε με τις ανασκαφές του τη θέση του Νεκρομαντείου κάτω από το καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου του 18ου αι., στο χωριό Μεσοπόταμος. Το Ιερό εντοπίστηκε σε προεξοχή βράχου της μεγάλης βαλτώδους πεδιάδας της πρώην Αχερουσίας λίμνης και των ποταμών του Άδη Κωκυτού (σήμερα Βουβού), Πυριφλεγέθοντα (γνωστού ως Μαύρου) και Αχέροντα. Σε απόσταση 500 μ. περίπου βόρεια από το Νεκυομαντείο είναι η ακρόπολη της Εφύρας. Τα σωζόμενα τείχη της περιβάλλουν την ασβεστολιθική ράχη Ξυλοκάστρα και έχουν περίμετρο 1.120 μ. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εδώ βρισκόταν η ομηρική Εφύρη, όπου τοποθετούνταν από τους αρχαίους η είσοδος στον Άδη και το περίφημο Νεκυομαντείο, το οποίο σύμφωνα με την παράδοση (Θουκ. 1.46.4) ήταν στην Ελαιάτιδα κοντά στον Αχέροντα.
Όταν στην Εφύρα που ονομαζόταν και Κίχυρος βασιλιάς ήταν ο Αηδονέας ήρθαν εναντίον του ο Θησέας με τον φίλο του Περίθοο για να κλέψουν την γυναίκα του βασιλιά των Θεσπρωτών. Ο Αηδονέας όμως τους έπιασε και τους φυλάκισε για να ελευθερωθούν από τον Ηρακλή που κατέβηκε στον Άδη για να πάρει τον Κέρβερο , το τρομερό σκυλί που φύλαγε τις πύλες του Άδη. Στους προϊστορικούς χρόνους ο Στράβων αναφέρει σαν μεγαλύτερες πόλεις εκτός από την Κίχυρο την Πανδοσία (στο σημερινό Καστρί του Φαναρίου) την Ελλάτρια και τις Βατίες.
Το 433 π.χ. γίνεται η περίφημη ναυμαχία μεταξύ Κορινθίων και Κερκυραίων στα Σύβοτα. Τον 4ο αιώνα οι Θεσπρωτοί ενώνονται και δημιουργούν το κοινό των Θεσπρωτών. Πρωτεύουσα του κοινού των Θεσπρωτών είναι αρχικά η Ελέα (Χρυσαυγή – στην Βέλιανη Παραμυθιάς) και μετέπειτα η Γιτάνη στην περιοχή Γκούμανη Φιλιατών.
Το 375 π.Χ. οι Θεσπρωτοί ενώνονται με τους άλλους λαούς της Ηπείρου και συγκροτούν την συμμαχία των Ηπειρωτών. Ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος (318- 272πχ) είχε το παλάτι του στην Πανδοσία ενώ στις εκστρατείες του εναντίον της Ρώμης εξέχων στρατηγός του ήταν ο Μίλων ο Θεσπρωτός.
Όταν το 167πχ ο Ρωμαίος στρατηγός Αιμίλιος Παύλος ισοπέδωσε 70 πόλεις της Ηπείρου, μεταξύ αυτών η Φανωτή (στην Ρίζανη) η Γιτάνη (στην Γκούμανη δίπλα στο φράγμα του Καλαμά) στις ανασκαφές της οποίας βρέθηκε θέατρο 2.500 θεατών. Άλλες πόλεις ήταν η Ελίνα (πιθανόν το Δημόκαστρο στο Καραβοστάσι) και η Τορώνη (στήν χερσόνησο της Λυγιάς.)
Εκτός από τα ερείπια αυτών των πόλεων η Θεσπρωτία είναι κατάσπαρτη από απομεινάρια της αρχαίας εποχής. Βρέθηκαν μαντείο στην Δράμεση, ακροπόλεις στον πύργο Ραγίου και στην Βέλιανη, αρχαία τείχη στην Ραβενή και στην Καλλιθέα, φρυκτωρία στην Σίδερη , τύμβος στο Προδρόμι με τάφο πολεμιστή, τάφος στο Κεφαλοχώρι με ανεκτίμητα κτερίσματα, τάφος της εποχής του χαλκού στην Παραμυθιά. Επίσης βρέθηκαν αρχαίοι οικισμοί στην Φασκομηλιά ,στο Καρτέρι και στο Πολυνέρι.
Στην Ρωμαϊκή και πρώτη Βυζαντινή περίοδο οι πιο ονομαστές πόλεις ήταν η Φωτική (Παραμυθιά) και η Εύροια (Χόϊκα). Ήταν και οι δύο έδρες επισκόπων. Ο σπουδαιότερος επίσκοπος της Φωτικής ήταν ο Άγιος Διάδοχος (516 μ.Χ.) του οποίου σώζονται αρκετά συγγράμματα, ενώ στην Ευροία το 380 μ.Χ. ο επίσκοπός της Άγιος Δονάτος από την παράδοση, σκότωσε το δράκο που φώλιαζε στις πηγές του Αχέροντα κι έκανε το νερό θανατηφόρο για ζώα και ανθρώπους. Ευλόγησε το νερό και το έκανε γλυκό. Από αυτό το θαύμα ονομάστηκε και το χωριό Γλυκή. Πιθανολογείται ότι το όνομα του αρχαίου Θεσπρωτού βασιλιά Αηδονέα, επανήλθε στην περιοχή ως «Δονάτος». Ένα παλαιό βιβλίο έγραφε πως ο Επίσκοπος Δονάτος είχε έρθει από την Ισπανία με τίτλο Δον … και αναφέρεται σε τρεις περιπτώσεις, σε Θεσπρωτία, Πρέβεζα και Λευκάδα. Εποχή αυτοκράτορα Θεοδοσίου από την Ιβηρία (Ισπανία).
Γύρω στο 550 μ.Χ. ο Ιουστινιανός κτίζει το κάστρο του Αγίου Δονάτου στη Φωτική και μεταφέρει την Εύροια δίπλα στα ερείπια της αρχαίας Πανδωσίας. Είχαν προηγηθεί οι επιδρομές των Γότθων και των Βανδάλων, ενώ το 551 μ.Χ. γίνεται ένας τρομερός σεισμός και ο βασιλιάς της Ιταλίας Τωτίλας λεηλατεί όλα τα παράλια της Θεσπρωτίας.
Η Νέα Εύροια καταστράφηκε το 850 μ.Χ. από τους Βούργαρους και η κάτοικοι της πήραν το λείψανο του Αγίου Δονάτου και πήγαν στην Κέρκυρα. Η Φωτική έζησε ώς τον 11ο αιώνα και μάλιστα μετά την καταστροφή της Νικόπολης το 925 η διοίκηση της παλαιάς Ηπείρου είχε μεταφερθεί σ΄ αυτή.
Στην περίοδο του δεσποτάτου της Ηπείρου (1200-1429) μετά την εκδίωξη των Νορμανδών από την Ήπειρο κτίζεται η μονή Ραγίου (1200μ.χ.) η οποία μένει ζωντανή ώς το 1725 οπότε καταστρέφεται από τους Τούρκους . Ξαναοικοδομήθηκε το 1866. Επί Μιχαήλ Γ΄ του Αγγέλου κτίζεται η μονή Γηρομερίου. Υπάγονταν κατ΄ ευθείαν στο Πατριαρχείο και το 1911 λειτουργούσε στο μοναστήρι αυτό ιερατική σχολή. ‘Αλλες Βυζαντινές πόλεις ήταν η Καμίτζιανη που ιδρύθηκε το 560 μχ από τον Βυζαντινό στρατηγό Καμίτζη και η Οσδίνα (στις Πέντε Εκκλησιές). Η Οσδίνα καταστράφηκε από τους Τουρκαλβανούς της Νεράϊδας τον 17ο αιώνα. Αυτή η μεγάλη αρχαία Θεσπρωτία συμπεριλαμβάνεται στο μετέπειτα τοπωνύμιο «Τσιαμουριά» από κάποιους… Σύμπτωση ή λήφθηκαν υπ’ όψιν ιστορικά στοιχεία;
Τον 14ο αιώνα η Θεσπρωτία δέχεται επιδρομές από Σέρβους και Αλβανούς, ενώ οι Ενετοί καταλαμβάνουν θέσεις στα παράλιά της. Το 1452 η Παραμυθιά κυριεύεται από τον Σουλεϊμάν Μεχμέτ Πασά, ενώ η Σαγιάδα από τους Ενετούς πέφτει οριστικά στα χέρια των Τούρκων. Οι Ενετοί ονόμαζαν την ακτή Bastia, στην οποία χτίστηκε τα τελευταία χρόνια η νέα Σαγιάδα, και εκμεταλλεύονταν τις αλυκές αλατιού που υπήρχαν στην περιοχή. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι σημαντικότερες πόλεις ήταν η Παραμυθιά οι Φιλιάτες και το Μαργαρίτι. Σημαντικά για την διακίνηση των προϊόντων προς τα Γιάννενα ήταν η Σαγιάδα και το πέρασμα του Ελευθεροχωρίου, όπου ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων έχτισε το σωζόμενο και σήμερα κάστρο του.
Το 1604 ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος (Σκυλόσοφος) προσπάθησε να ξεσηκώσει σε επανάσταση το Φανάρι, εξασφαλίζοντας την βοήθεια του αντιβασιλέα της Νεάπολης και των ιπποτών της Μάλτας, αλλά τα σχέδιά του προδόθηκαν. Μετά την αποτυχία της επανάστασης στα Γιάννενα το 1612 ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος και ο επίσκοπος Φαναρίου Σεραφείμ βρίσκουν μαρτυρικό θάνατο από τους μουσουλμάνους . Οι «Τούρκαλβανοί» αγάδες της Θεσπρωτίας ήταν φεουδάρχες και οι πύργοι τους (κούλιες) υπάρχουν και σήμερα στην Παραμυθιά το Μαργαρίτι και στον πύργο Ραγίου. Στον χώρο της Θεσπρωτικής γης, αρβανιτόφωνοι (κυρίως) Έλληνες και χριστιανοί, δεν μπορούσαν να ανεχθούν την δουλεία. Ανέβηκαν στο Σούλι και δημιούργησαν ακόμη τρεις οικισμούς, Κιάφα, Σαμονίβα, Ναβαρίκο. Κυριότερες, φάρες Τζαβελλαίοι, Μποτσαραίοι, Δαγκλαίοι, Κουτσονικαίοι, Δρακαίοι, Ζερβαίοι, Βεϊκοζαρμπαίοι, Μπουσμπαίοι, Πανταζαίοι, κλπ. Αυτή η μετονομαζόμενη από τους συγγραφείς, “συμπολιτεία”, επικουρούμενη και από παρασουλιώτες αργότερα,, εισέπραττε χρηματικές εισφορές απο τους μπέηδες και τους αγάδες της Παραμυθιάς , του Μαργαριτίου και της Μαζαρακιάς, για να μην διαρπάζονται τα κτήματά τους.
Το 1792 ο Αλή Πασάς εκστρατεύει εναντίον του Σουλίου και παθαίνει πανωλεθρία. Το 1799 επιχειρεί και πάλι την κατάληψη του Σουλίου. Μετά από 3ετή αποκλεισμό οι Σουλιώτες αναγκάζονται να συνθηκολογήσουν και να εκπατριστούν.
Στο Κούγκι το εκκλησάκι της Αγ. Παρασκευής το οποίο χρησίμευε και ως πυριτιδαποθήκη ανατινάζεται. Μέσα βρισκόταν ο καλόγερος Σαμουήλ με 3-4 μαχητές του. Οι Τουρκαλβανοί του Αλί, το θεώρησαν “καταπάτηση της συνθήκης” που έλεγε ότι τα πυρομαχικά έπρεπε να παραδοθούν και κυνήγησαν τους Σουλιώτες. Σέλτσο, Ζάλογγο, Ρηνιάσα, έσβησαν σχεδόν τρεις γενιές από Μποτσαραίους, Κουτσονικαίους και άλλες Σουλιώτικες φάρες, “συν γυναιξί και τέκνοις”. Από τους ξεριζωμένους Σουλιώτες μόνο το τμήμα των Τζαβελλαίων έφτασε στην Πάργα σώο και αβλαβές και από εκεί στην Κέρκυρα.
Η Πάργα ως το 1797 ήταν στην εξουσία των Ενετών. Μετά περνάει διαδοχικά στα χέρια Γάλλων, των Ρώσων και των Άγγλων οι οποίοι το 1819 την πουλάνε στον Αλή Πασά και οι κάτοικοί της αναγκάζονται να εκπατριστούν. Μετά τον θάνατο του Αλή Πασά το 1822 η Θεσπρωτία επιστρέφει στην κυριαρχία του Σουλτάνου ως το 1913, οπότε ελευθερώνεται από τον Ελληνικό στρατό.
Από βιβλιογραφίες και άλλες πηγές.
