Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα
Γραπτές πηγές, που αναφέρονται στη μάχη της Βέλλιανης.
– Θ. Παπαμανώλη : « Κατακαημένη Ήπειρος », ΄Ικαρος, Αθήνα 1945, σελ. 51.
« … Το Νοέμβριον του 1943, συνεκστρατεύσαντες μετά των Γερμανών οι Μουσουλμάνοι, λεηλατούν και είτα πυρπολούν τα χωριά Καρυώτιον, Βέλλιανην, Ζερβοχώρι και Προδρόμιον, όπου και φονεύουσι τον γέροντα Νικόλ. Γεωργίου[1] και άλλους. Η ηρωική όμως επέμβασις των ανταρτικών μας ομάδων εμποδίζει την περαιτέρω προέλασίν των »
– Ιωάννης Αρχιμανδρίτης : « Τσάμηδες. Οδύνη και δάκρυα της Θεσπρωτίας », Γεωργιάδης, Αθήνα 1951 :
Σελ. 171 και 172 :
« Βέλλιανη
7.11.43 Ιωάννης Σπ. Κούρτης, ετών 30. Εφονεύθη υπό των Τουρκοτσάμηδων και των Ναζί, ενώ ο αδελφός του (σ.σ. Νικόλας) απήχθη όμηρος.
Σελ. 212 κ 213 :
Προδρόμι
7.11.1943. Από Παραμυθιάς μέχρι Ζερβοχωρίου 48 πεδινά πυροβόλα γερμανικά βάλλουν καταιγιστικώς κατά του Κάστρου και της Ι. Μονής Βέλλιανης, όπου υπήρχον 50 αντάρται, 1.500 βολάς. Ακολούθως εξορμούν οι Γερμανοί κατά των ανωτέρω στόχων αλλά αποτυγχάνουν και εξαναγκάζονται εις υποχώρησιν, αφού έχασαν και 7 άνδρας, είχον δε και πολλούς τραυματίας. Κατά την υποχώρησιν επυρπόλησαν και τας υπολοίπους οικίας του χωριού, το Δημοτικό Σχολείο ως και το χωριό Προδρόμι και διήρπασαν 15 βοειδή και 150 αιγοπρόβατα.
Ετραυματίσθη κατά την ανωτέρω μάχην ο Παπαφώτης Ιωάννης του Αθανασίου (σ.σ Γιαννη – Νάσιης), εφονεύθη δε ο αρχηγός των αμυνομένων Σπυρίδων Ευαγ. Τσίτσος
Τμήμα Γερμανών οπισθοχωρόν από ματαίαν προσπάθειαν καταλήψεως του Κάστρου Βέλλιανης, πυρπολεί 80 οικίας, δύο εκκλησίας και αρπάζει 3 βοοειδή και 100 αιγοπρόβατα. Κατά τη μάχη αυτήν εφονεύθη ο Τσίτσος Σπυρίδων του Ευαγγέλου, ετών 25, ο Σιμόπουλος Κωνσταντίνος του Χρήστου, ετών 80 και η Μαρία Παπαδοπούλου του Χρήστου, ετών 19. Ετραυματίσθη ο Σιώζος Ευάγγελος του Σωτηρίου και έτεροι δύο εκ Προδρομίου, μάλλον ελαφρώς» …
– Μουσελίμης Σπυρίδων : « Ιστορικοί περίπατοι ανά τη Θεσπρωτία », Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 85 :
« … ΄Υστερα από 3 μέρες από τη μάχη του Ζερβοχωρίου (Δραγουμής ) στις 7 Νοέμβρη 1943, οι Γερμανοί συγκεντρώνοντας μεγάλες δυνάμεις, ενισχυμένες και με 13 πυροβόλα, όλμους και πολυβόλα, επιτίθενται από διάφορα σημεία κατά των ολιγαρίθμων ανταρτών και χωρικών ελαιομαζευτών, που έμεναν στο μοναστήρι ΄Αγ. Ιωάννης της Βέλλιανης, προς εξόντωση τούτων και εμπρησμό των χωρίων Καρυωτίου, Βέλλιανης και Προδρομίου. Οι αντάρτες αποσύρονται στην άνωθεν της Μονής κακοτράχαλη πλαγιά του βουνού. Ο Σπύρος Τσίτσος με 10 Βελλιανίτες αντάρτες οχυρώνεται στην « Κάτω Τσούκα » του Κάστρου της Βέλλιανης. Γερμανική φάλαγγα μπαίνει στο Καρυώτι και προχωρεί να πλαγιοβάλει τους αμυνόμένους στο Κάστρο. Βάλλεται από ενόπλους από τα « Κιόνια », επάνω από το Καρυώτι, εγκαταλείπει την παραπέρα πορεία και διευθύνεται προς τη Βέλλιανη. Το πυροβολικό του εχθρού βάζει ακατάπαυστα διασταυρούμενα πυρά. Αχολογούν οι ράχες κι οι λαγκαδιές, σφυρίζει ο ουρανός, ξεκόβονται πέτρες και κυλιούνται βράχοι. Οι αντάρτες σφηνωμένοι στις σχισμάδες του απόκρημνου βουνού, απαντούν με όπλα κ*αι ένα οπλοπολυβόλο στα κανόνια του εχθρού. Ως 1.500 οβίδες έχουν ριφθεί εκείνη τη μέρα.
Στο κάστρο ο Σπύρος Τσίτσος, το ηρωικό παιδί με τα 10 παλικάρια μάχεται τόσο κοντά, ώστε κάνει χρήση χειροβομβίδων. Όμως πληγώνεται βαριά ο αρχηγός και ελαφρότερα οι περισσότεροι των ανδρών του από θραύσματα των οβίδων και σκοτώνεται ο Γιάννης Κούρτης. Οι λίγοι που απόμειναν απείραχτοι κι οι λαβωμένοι αποσύρονται στις πλαγιές του βουνού. Ο Τσίτσος μεταφέρεται στη Φροσύνη, όπου μετά δύο μέρες υποκύπτει στα τραύματά του. Ο εχθρός πυρπολεί τη Βέλλιανη και το Προδρόμι και αποσύρεται κατά το βράδυ στο αεροδρόμιο. Στη Φροσύνη του Τσίτσου γίνεται μεγαλόπρεπη κηδεία. Ένοπλοι αντάρτες επωμίζουν το φέρετρο του νεκρού, ακολουθούμενοι από χορεία παπάδων και πλήθος κόσμου. Κι όταν ο νεκρός κατέρχεται στο τάφο οι σύντροφοί του τον αποχαιρετούν με πυροβολισμός και ριπές πολυβόλου ».
– Ζιάγκας Νικόλαος : « Αγγλικός ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση 1940 – 45 », τόμος Γ΄. , σελ. 311 και 312.
« Μάχη στο Κάστρο της Βέλλιανης
Η πρώτη φάση του εμφυλίου πολέμου ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ έχει λήξει το Νοέμβρη, αρκετά βάθυνε το μίσος κι η διαίρεση, που όπως δείχνουν τα γεγονότα δεν επηρέασαν ορισμένους χωρικούς στα δυτικά ριζά του Κορύλα. Είναι πολύ διδακτική στο σημείο αυτό η μάχη στη Βέλλιανη με ενωμένους του χωρικούς και τους αντάρτες. Θα σημειώσω ότι η μάχη καταχωρήθηκε σα μάχη Βέλλιανης, και το χωριό στη μανία του μεταβαρκιζιακού κράτους να ελληνικοποιήσει ακόμα και τα ελληνικά ονόματα έχει γίνει Χρυσαυγή.
… Το τμήμα των Γερμανών και Τσάμηδων που ξεκίνησαν από Παραμυθιά και προχώρησαν στο Καρυώτι, αναπτύχθηκε στη « Γαλατσίδα » με σκοπό να πλαγιοβάλει το Κάστρο της Βέλλιανης. Εκεί όμως χτυπήθηκαν από πατριώτες του Καρυωτίου και αναγκάστηκαν οι Γερμανοί να υποχωρήσουν στο « Πετρουνοβάτη – Κεφαλά (σ.σ. εννοεί τη Γράβα Κεφαλά) » από όπου προχώρησαν « στα χωράφια της εκκλησιάς ». Εκεί χτυπήθηκαν και αναπτύχθηκαν σε μάχη.
… Για να καταλάβουμε το είδος αυτής της μάχης δίνομε τους μαχητές και τη δύναμη πυρός, που είχαν :
(1) Η φωτογραφία είναι από το οικογενειακό Αρχείο του Κώστα Τσίτσου (αδελφού του )
Ομάδα ΕΔΕΣ
Θωμάς Μπίκας, ομαδάρχης, Θανάσης Μάρκ. Αθανασίου, Βαγ. Ν. Νικολάου, Γεωρ. Φ. Ντάγκας, Σωτ. Χ. Φιλίππου, Ιωάν. Σπ. Κούρτης, Νικ. Βαγ. Παπαφώτης, Σωτ. Χρ. Μπίκας, Μιχαήλ Χρ. Ντάγκας, Βαγ. Γ. Τσώνης, Σωτ. Γ. Φάτσιος, Γιάν. Θαν. Παπαφώτης αντάρτες.
Ομάδα ΕΛΑΣ
Σπ. Ευάγ. Τσίτσος, ομαδάρχης, Χρ. Γρ. Τσίτσος, Σπ. Βασιλ. Ντάγκας, Παύλος Χρ. Φιλίππου, Χρ. Δημ. Πέτσιος, Στέλ. Σωτ. Φιλίππου, αντάρτες.
Κ. Λάμ. Παπαδόπουλος, Σωτ. Δ. Μίνης, Ιωάν. Χρ. Παπαδόπουλος, Γ.Ν. Μούκας κι άλλοι πατριώτες απ’ τα χωριά, εθελοντές.
Δύναμη πυρός
1 βαρύ πολυβόλο, 2 οπλοπολυβόλα. Το πολυβόλο ήταν στη θέση « Αρυάδια » με χειριστές τους Σταύρο Δημ. Βασιλείου και Βασίλη Τσίτσο.
Οι Γερμανοί μπήκαν στο Προδρόμι, έβαλαν φωτιά, προχώρησαν στα « Μπιντένια Τσούκα », ήρθαν σε επαφή με τους αντάρτες, η μάχη έγινε « εκ του συστάδην », ο ψυχωμένος αντάρτης του ΕΔΕΣ Γιάν. Σπ. Κούρτης πέφτει νεκρός, την ίδια στιγμή όμως σκοτώνεται κι ο φονιάς Γερμανός στρατιώτης.
Ο ομαδάρχης δίνει το σύνθημα της υποχώρησης, αφού πέταξαν οι αντάρτες χειροβομβίδα μιλς, που ανάγκασε τους Γερμανούς να υποχωρήσουν. Η μάχη συνεχίστηκε, οι Γερμανοί απέτυχαν να καταλάβουν το Κάστρο και υποχώρησαν με σοβαρές απώλειες.
Από τους αντάρτες, εκτός του Γιάννη Κούρτη, τραυματίστηκε θανάσιμα και πέθανε σε 2 μέρες ο ομαδάρχης του ΕΛΑΣ Σπ. Τσίτσος, θάφτηκε στην Κορύστιανη με τιμές. ΄Ηταν κι ένας Εδεσίτης τραυματίας ακόμα … »
κατά την περιφορά της εικόνας, εορτή της Ζωοδόχου Πηγής (Παρασκευή του Πάσχα, 11.05.1956)
(2) Η φωτογραφία είναι από το οικογενειακό Αρχείο του Παπαδημήτρη (γιου του Παπαχρήστου).
– Κραψίτης Βασίλης : « Ιστορική αλήθεια για τους Μουσουλμάνους Τσάμηδες », Αθληνα 1992, σελίδες 189, 190 και 191 :
« Το πρωί της 7 Νοεμβρίου 1942 έγινε από τους Γερμανούς σφοδρός κανονιοβολισμός των χωριών Προδρόμι και Βέλλιανη (σήμερα Χρυσαυγή) της Παραμυθιάς. Στο μεταξύ δύναμη γερμανικού λόχου με 13 πυροβόλα, όλμους και πολυβόλα, καθώς με δύναμη 150 Μουσουλμάνων εκπαιδευμένων στρατιωτικά και εντεταγμένων στις γερμανικές δυνάμεις, της οποίας προσωπικά ηγήθηκε ο Παραμυθιώτης αρχιεγκληματίας Μαζάρ Ντίνο, με υπαρχηγούς τους επίσης Παραμυθιώτες Χασάν Σουπχή Ντίνο και Φετήχ Καπόλι, κυρίεψαν το χωριό Καρυώτι χωρίς μάχη. Εκεί πυρπόλησαν το κτίριο του Δημοτικού Σχολείου και 16 σπίτια… και με σκοπό την κατάληψη του χωριού Βέλλιανη έφτασαν στα πρώτα αντερίσματα. Παράλληλα από το αεροδρόμιο της Παραμυθιάς και μέσω του χωριού Προδρόμι, μια γερμανική διλοχία βάδιζε για το Μοναστήρι « ΄Αγιος Ιωάννης της Βέλλιανης …
Η αντίσταση των ανταρτών μας μειονεκτούσε, γιατί τη μέρα εκείνη απουσίαζε ο από το χωριό Προδρόμι γενναίος οπλαρχηγός Κωτσονικόλας. Τότε, αναδείχτηκε ηγετική μορφή ο Ιωάννης Κούρτης, που ανέβηκε στο Κάστρο της Βέλλιανης, ακολουθούμενος από τους γενναίους Θωμά Μπίκα, Σπύρο Τσίτσο, τον (τότε) νεαρό Σωτήρη Φιλίππου, τον Παπαφώτη (σ.σ. εννοεί τον Ιωάννη – Γιάννη Νάσιη ), το Σπύρο Ντάγκα, το Μιχαήλ Ντάγκα, το Σωτήρη Φάτσιο από το Καρυώτι και άλλους, που πήραν τις ανάλογες αμυντικές θέσεις. Κατέφθασαν δε τότε, ο Τσώνης με το « Fiat » και οι από το χωριό Προδρόμι καταγόμενοι Βασ. Τζίτζος ή Παπαδόπουλος, Βασ. Τσίτσος, Παύλος Φιλίππου και Ευάγγελος Ν. Γεωργίου, αδελφός του Κωτσονικόλα. …
Σε συνδυασμένη αντεπίθεση, οι Γερμανοί με τους μουσουλμάνους κυρίεψαν το χωριό Βέλλιανη, πυρπολώντας όλα τα σπίτια του, σε ταυτόχρονους δε με την από το Προδρόμι γερμανική διλοχία επίθεση κατά του κάστρου της Βέλλιανης, ακολούθησε μάχη ομηρική των ανταρτών μας, που ανάπτυξαν λαμπρές πρωτοβουλίες. Τότε, από θραύσμα οβίδας τραυματίστηκε ο γενναίος πολεμιστής και υπερασπιστής του κάστρου της Βέλλιανης Σπύρος Τσίτσος, ο οποίος είχε λάβει μέρος με τους 10 άντρες του και στη μάχη του Ζερβοχωρίου. Τραυματισμένος μεταφέρθηκε στη Φροσύνη, όπου ύστερα από δυο μέρες πέθανε και τάφηκε με τιμές αντάξιες του ηρωισμού του. Ένας Γερμανός στρατιώτης, που δεν έγινε αντιληπτός, έβαλε κατά του ηρωικού ηγέτη των δυνάμεων μας Ιωάννη Κούρτη, ο οποίος έπεσε νεκρός. ….
Οι απώλειες των ανταρτών μας ήταν : Νεκροί 2, οι Σπύρος Τσίτσος και Ιωάννης Κούρτης και 5 τραυματίες . Από τον άμαχο πληθυσμό 1 νεκρός και 3 τραυματίες. Οι απώλειες των εχθρικών δυνάμεων ήταν α) Γερμανοί : 17 νεκροί και 30 τραυματίες. Και β) Μουσουλμάνοι 1 νεκρός και 4 τραυματίες »
– Δρ. ιατρικής Χρήστος Δ. Σιώζος : « Το Προδρόμι Θεσπρωτίας », Ιωάννινα 2.000, σελ. 95 :
« Το ολοκαύτωμα του 1943
Το χωριό « χάλασε » το Νοέμβριο του 1943, μετά την εκτέλεση του 49 Προκρίτων στην Παραμυθιά, στις 29-9-1943, και μετά τη μάχη του Κάστρου της Βέλλιανης στις 7-11-1943. Σχεδόν όλοι οι Προδρομίτες τότε μαζί με τους κατοίκους των άλλων χωριών, περνώντας από το Σταυρό, εγκαταστάθηκαν στα χωριά του Σουλίου, όπου κάθε σουλιώτικη οικογένεια φιλοξένησε από 2-3 οικογένειες «προσφύγων ». Πολλοί λίγοι έμειναν στο ριζό, μέσα στις γράβες.
Τότε οι Γερμανοί έκαψαν όλα τα σπίτια, βομβάρδισαν το Σχολείο, πήραν ή σκότωσαν όλα τα ζώα και κατέστρεψαν ολοσχερώς το χωριό Οι Προδρομίτες που είχαν υποψιαστεί την καταστροφή, είχαν κρύψει τα γεννήματά στις γράβες του βουνού στο ριζό. Έρχονταν κρυφά τη νύχτα από τα « Σκάπετα » κι έπαιρναν τρόφιμα, λάδι και άλλα αγαθά »
Η καθιέρωση ημέρα μνήμης
Προς τιμήν των νεκρών, που έπεσαν κατά τα μάχη της Βέλλιανης (07.11.1943), ας καθιερωθεί ημέρα μνήμης κατά την οποίαν στην Τοπική Κοινότητα Προδρομίου της Παραμυθιάς – που είχε τους περισσότερους νεκρούς – και με την ενεργό συμμετοχή των άλλων δύο Τ.Κ. Βέλλιανης και Καρυωτίου, να τελείται επιμνημόσυνη δέηση και ομιλία, στην οποία να αναφέρονται όλα τα γεγονότα της ημέρας εκείνης.
Την εν λόγω πρόταση, ας υποβάλουν από κοινού οι κοινοτάρχες του Προδρομίου, της Βέλλιανης και του Καρυωτίου προς το αρμόδιο Δήμο Σουλίου και ο Δήμαρχός κ. Ντάνης Αθανάσιος, αφού την μελετήσει, να την προωθήσει για τις περαιτέρω ενέργειες.
Μάριος Αναστασίου Μπίκας
